Το στρες σε παιδιά και εφήβους

Της Μαρίας Καραστάθη-Παναγιώτου

Διδάκτωρ σχολικής ψυχολογίας

Το στρες είναι μια πολυδιάστατη έννοια που χρησιμοποιείται ευρύτατα τόσο από επιστήμονες όσο και από μη ειδικούς για να περιγράψουν ευρέως τις ποικίλες εκφάνσεις του. Είναι μια αντίδραση του οργανισμού στα διάφορα ερεθίσματα (περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οργανικά) στην προσπάθειά του να προσαρμοστεί στις απαιτήσεις του εκάστοτε περιβάλλοντος, που συνεχώς μεταβάλλεται.

Οι ερευνητές είναι σαφείς: Το στρες μειώνει την ανοσοποιητική ικανότητα του ανθρώπινου οργανισμού και τον καθιστά περισσότερο ευπαθή σε μεταδοτικές ασθένειες όπως η γρίπη, η ηπατίτιδα Β και τα κοινά κρυολογήματα. Και ο μηχανισμός είναι γνωστός: Οι ορμόνες του στρες αλλάζουν τη σύνθεση και έκλυση των κυτοκινών (ενώσεις που ρυθμίζουν την ανοσοποιητική αντίδραση) και μειώνουν το επίπεδο των αντισωμάτων.

Στρες στην παιδική ηλικία

Οτιδήποτε προκαλεί αλλαγή στη ζωή ενός παιδιού προκαλεί και στρες. Σοβαρές αλλαγές, αλλά και άλλοι λόγοι για τους οποίους ένα παιδί μπορεί να αισθανθεί στρες, θεωρούνται:

• Θάνατος ενός γονιού ή άλλου προσφιλούς προσώπου.
• Διαζύγιο, χωρισμός και οικογενειακοί καβγάδες.
• Έναρξη σε παιδικό σταθμό, νηπιαγωγείο ή σχολείο.
• Αλλαγή σπιτιού, σχολείου.
• Οικονομικές δυσκολίες.
• Αρρώστιες, τραυματισμοί.
• Παρατεταμένη κόπωση (οφειλόμενη σε έλλειψη ύπνου ή άλλους λόγους).
• Κακοποίηση (σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική).
• Βία μέσα στην οικογένεια αλλά και στην ευρύτερη κοινότητα.
• Φυσικές καταστροφές (σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές).
• Σχολικά προβλήματα, πιέσεις και φόβος αποτυχίας.
• Διάφορα στοιχεία της διαδικασίας της μάθησης.

Οι αντιδράσεις του παιδιού στο στρες ποικίλλουν ανάλογα με το στάδιο της ανάπτυξής του, την ικανότητά του να το χειρίζεται, την ένταση και τη διάρκεια του στρες. Από τις πιο σαφείς ενδείξεις ότι ένα παιδί βιώνει στρες είναι οι αλλαγές στη συμπεριφορά του και η διαδικασία της παλινδρόμησης. Επανεμφανίζονται, δηλαδή, συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν μικρότερες ηλικίες, όπως ενούρηση, ανώριμη ομιλία κλπ. Το παιδί μπορεί να αποσυρθεί από δραστηριότητες τις οποίες συνήθιζε να απολαμβάνει, να παραπονιέται για πονοκεφάλους, πόνους στο στομάχι, να παρουσιάζει διαταραχές ύπνου (εφιάλτες, ακόμη και υπνοβασία). Άλλα παιδιά που υποφέρουν από στρες δείχνουν φοβισμένα, ανασφαλή και δυσκολεύονται να αποχωριστούν τη μητέρα τους. Άλλα, πάλι, κάτω από τις ίδιες συνθήκες γίνονται πολύ επιθετικά και μη συνεργάσιμα.

Πώς αντιμετωπίζεται το στρες στα παιδιά

Γενικά, βοηθούμε τα παιδιά να αποκτήσουν το υπόβαθρο και τις δεξιότητες που είναι απαραίτητα για να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες ή τις αντιξοότητες στη ζωή τους. Μερικές τέτοιες στρατηγικές είναι:

1 Προσπαθούμε να προφυλάσσουμε τα παιδιά από τρόπους σκέψης με υψηλά επίπεδα στρες και να τα προστατεύουμε από στρεσογόνες καταστάσεις, χωρίς να εκδηλώνουμε υπερπροστατευτική συμπεριφορά.

2 Διατηρούμε ένα οργανωμένο σπίτι, με ρουτίνες και συμπεριφορές που αυξάνουν το αίσθημα ασφάλειας.

3 Δείχνουμε ευαισθησία στα αισθήματα του παιδιού ενώ, συγχρόνως, παρέχουμε ή δημιουργούμε ευκαιρίες να εκφράζεται ελεύθερα.

4 Έχουμε ρεαλιστικές απαιτήσεις και προσδοκίες από το παιδί.

5 Βεβαιωνόμαστε ότι τα καταφέρνει ικανοποιητικά στο σχολείο. Το βοηθάμε αν χρειαστεί.

6 Δίνουμε μηνύματα αγάπης και τρυφερότητας (φιλί, αγκαλιά, επιβεβαιωτικό άγγιγμα).

7 Αφιερώνουμε καθημερινά λίγο χρόνο ατομικά σε κάθε παιδί μας.

8 Συμπεριλαμβάνουμε διασκέδαση, παιχνίδι, γέλιο, χιούμορ στη ζωή του παιδιού και όλης της οικογένειας.

9 Διδάσκουμε στο παιδί διαχείριση του θυμού και δεξιότητες για επίλυση προβλημάτων και εσωτερικών συγκρούσεων (το σχολείο μπορεί από την πλευρά του να παίξει κι αυτό τον δικό του ρόλο).

1

0 Ενθαρρύνουμε υγιείς συνήθειες φαγητού και ύπνου, καθώς και ευκαιρίες για φυσική δραστηριότητα και δημιουργική έκφραση.

1

1 Επιβλέπουμε και περιορίζουμε την τηλεόραση, τα βιντεοπαιχνίδια, τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών.

1

2 Διδάσκουμε τεχνικές χαλάρωσης, όπως βαθιές αναπνοές και ασκήσεις.

Το υπερβολικό στρες που αισθάνεται το παιδί επηρεάζει αρνητικά όλη του την ανάπτυξη —γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική. Οι σχολικές επιδόσεις επιδεινώνονται. Όποια και αν είναι τα συμπτώματα του στρες στο παιδί, σκόπιμο είναι οι γονείς να μην τα αγνοούν ελπίζοντας ότι θα εξαφανιστούν από μόνα τους, αλλά να συμβουλεύονται ειδικούς, ιδιαίτερα όταν το παιδί δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της καθημερινής του ζωής.

Στρες στην εφηβεία

Η εφηβεία θεωρείται από τις πιο στρεσογόνους περιόδους της ζωής του ανθρώπου, με τις περισσότερες, πολυπλοκότερες και πιο σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα και στην προσωπικότητα του ατόμου, που από παιδί γίνεται ενήλικος. Ο έφηβος πασχίζει να κατανοήσει όλες αυτές τις δραστικές αλλαγές (στο σώμα, τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τη συμπεριφορά, τις προσδοκίες των άλλων, τις κοινωνικές σχέσεις —ιδιαίτερα με το άλλο φύλο κλπ.) και να προσδιορίσει την καινούργια του ταυτότητα. Πολύ συχνά τα μηνύματα από τον εσωτερικό αλλά και τον εξωτερικό κόσμο του εφήβου είναι ασαφή, διφορούμενα και δημιουργούν σύγχυση, καθώς και αισθήματα ματαίωσης.

Είναι και δεν είναι παιδιά, είναι και δεν είναι ενήλικοι. Έχουν περισσότερες ευθύνες και ελευθερία απ’ ό,τι όταν ήταν παιδιά, αλλά έχουν λιγότερες ευθύνες και ελευθερία απ’ ό,τι οι ενήλικοι.

Μερικά από τα σημάδια του στρες στον έφηβο είναι:

• Αντικοινωνική συμπεριφορά (επιθετικότητα, βανδαλισμοί, κλοπή, ψέματα, εθισμός σε χημικές ουσίες).
• Επαναστατική συμπεριφορά στο σπίτι και στο σχολείο (εριστικότητα, άρνηση συνεργασίας).
• Οργανικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι κλπ.).
• Αδιαφορία για το σχολείο, δυσκολίες στη συγκέντρωση και στη μάθηση, συχνές απουσίες και χαμηλές επιδόσεις.
• Αλλαγές στις συνήθειες φαγητού και ύπνου.
• Απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες που μέχρι πρόσφατα ευχαριστιόταν.
• Μοναξιά, απομόνωση, καταθλιπτικές τάσεις (σκέψεις θανάτου ή αυτοκτονίας).

Πώς αντιμετωπίζεται το στρες στους εφήβους

Γονείς, εκπαιδευτικοί και γενικά όλοι οι ενήλικοι μπορούν να βοηθήσουν τους εφήβους να κάνουν το φορτίο τους πιο ελαφρύ:

1 Τους ενθαρρύνουμε να μιλούν γι’ αυτά που συμβαίνουν μέσα τους. Δείχνουμε συμπόνια, ακούμε χωρίς κριτική στάση και αποφεύγουμε σχόλια που μειώνουν τη σπουδαιότητα του προβλήματος, όπως «θα το ξεπεράσεις» ή «δεν είναι σπουδαίο». Σ’ αυτό το συμπέρασμα μπορεί να φτάσουν οι ίδιοι, εν καιρώ, όταν τους ακούμε προσεκτικά και τους στηρίζουμε.

2 Συγκεντρωνόμαστε στη θετική επικοινωνία και σχέση μαζί τους, ώστε να νιώθουν άνετα να ζητούν τη βοήθεια ή την παρέμβασή μας όταν τη χρειάζονται.

3 Διατηρούμε οργάνωση, σταθερότητα και προβλεψιμότητα στην οικογενειακή μας ζωή.

4 Ενθαρρύνουμε τη συμμετοχή σε δραστηριότητες αθλητικές, καλλιτεχνικές, κοινωνικές και πολιτιστικές, που τους δίνουν χαρά και ικανοποίηση.

5 Δίνουμε το καλό παράδειγμα στην αντιμετώπιση των δυσκολιών στη δική μας ζωή και στην αποτελεσματική διαχείριση του στρες.

6 Τους διδάσκουμε (καλύτερα ακόμη από την παιδική ηλικία) ασφαλείς τρόπους εκδήλωσης του θυμού τους, καθώς και τρόπους χαλάρωσης.

7 Παρέχουμε εξωσχολική βοήθεια για τη βελτίωση των σχολικών επιδόσεων.

Είναι πολύ σημαντικό να βοηθάμε τους νέους να αντιμετωπίζουν το στρες και να βρίσκουν υγιείς διεξόδους στα προβλήματά τους, γιατί είναι πολύ εύκολη η κατάληξη στα ναρκωτικά, το αλκοόλ, την κατάθλιψη ή άλλες αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.

Ψυχική υγεία

ΠΗΓΗ: Ελευθεροτυπία (20.02.2001)